Melasa, czyli produkt uboczny przy produkcji cukru – właściwości i zastosowanie

Melasa to ciekawa substancja. Na lekcjach chemii często pomijana, rzadko omawia się jej właściwości i zastosowanie, a jak pokazuje przemysł, jest ono niezwykle wszechstronne. Najpowszechniej w Polsce wykorzystuje się melasę buraczaną, którą spotkać możemy na przykład w przemyśle spożywczym. Zastanawiasz się, jakie właściwości i zastosowanie ma melasa? Dowiedz się więcej!

Co to jest melasa?

Melasa to ciemnobrązowa substancja. Ma postać lepkiego i gęstego syropu. Jako że około 3/4 melasy stanowią cukry proste, to charakteryzuje się ona słodkim smakiem. Stosunkowo dobrze rozpuszcza się w wodzie.

W zależności od tego, co jest pierwotnym źródłem melasy, wyróżniamy np. melasę buraczaną czy trzcinową. W Polsce, z uwagi na rozwinięty przemysł produkcji cukru z buraków cukrowych, najczęściej spotyka się melasę z buraka cukrowego.

Melasa, bez względu na pochodzenie, to produkt uboczny podczas produkcji cukru. Oznacza to, że powstaje ona podczas wytwarzania cukru i w tym procesie nie jest tak istotna. Celem produkcji cukru jest oczywiście pozyskanie wysokiej jakości cukru spożywczego, a produkt uboczny melasa powstaje „przy okazji”. Jednocześnie nie zmienia to faktu, że melasa wytwarzana przy produkcji cukru nie stanowi bezużytecznego odpadu. Wręcz przeciwnie, jest ona wykorzystywana w zarówno w przemyśle, jak i rolnictwie.

Z czego powstaje melasa? Rodzaje melasy

Melasa może powstawać z różnych produktów, które cechują się wysoką zawartością węglowodanów. Skład melasy oraz jej konsystencja zależą do kilku czynników, wśród których wymienić należy warunki przechowywania, sposób pozyskania i przetwarzania pierwotnego surowca (np. buraków cukrowych), a także jakości i składu chemicznego źródła np. w przypadku melasy buraczanej – buraków cukrowych.

Do najpopularniejszych rodzajów melasy należą:

• melasa buraczana – jej źródłem są buraki cukrowe,
• melasa trzcinowa – powstaje podczas przetwarzania trzciny cukrowej,
• melasa karobowa – pochodzi z karobu, inaczej nazywanego mączką chleba świętojańskiego (tzw. melasa z chleba świętojańskiego), częściej spotykana np. w południowej Europie.

Melasa buraczana

Melasa buraczana to taka, która powstaje podczas wytwarzania cukru z buraków cukrowych. Niewątpliwe jest to najczęściej występująca melasa w Polsce. Taka melasa w swoim składzie zawiera około 20% wody, a resztę stanowią inne substancje takie jak cukry proste, w tym przede wszystkim sacharoza (cukier spożywczy), a także aminokwasy czy związki azotowe. Warto wiedzieć, że melasa jako produkt uboczny zawiera pewne ilości składników nieorganicznych. Ich wysoka zawartość przyczynia się do tego, że melasa hamuje rozwój takich mikroorganizmów jak bakterie.

Melasa z trzciny cukrowej

Kolejnym źródłem melasy cukrowej może być również trzcina cukrowa, co biorąc pod uwagę produkcję cukru, nie jest zaskakujące. Trzcina cukrowa, podobnie jak buraki, również służy do produkcji cukru spożywczego i podczas jego pozyskiwania również powstaje produkt uboczny melasa, tym razem melasa trzcinowa.

Melasa trzcinowa i melasa buraczana są do siebie zbliżone pod kątem wizualnym, a nawet chemicznym. Oba typy substancji zawierają podobną ilość wody i substancji stałych z tym wyjątkiem, że melasa trzcinowa zawiera mniej związków azotowych czy aminokwasów, a za to więcej cukrów redukujących.

Inne rodzaje melasy

Nieco mniej popularne, ale również dostępne, nawet w Polsce, są melasy takie jak:

• melasa z granatów,
• melasa daktylowa.

Jak sama nazwa wskazuje, te rodzaje melasy powstają podczas przetwarzania surowców takich jak daktyle czy granaty. Z uwagi na warunki klimatyczne, takie rodzaje melas cukrowych do Polski docierają już wyłącznie w formie przetworzonej, a ich otrzymywanie odbywa się w zdecydowanie cieplejszych regionach świata np. Afryce.

Czy melasa jest zdrowa? Właściwości melasy

W źródłach popularno – naukowych, przede wszystkim w Internecie, możemy przeczytać, że melasa stanowi doskonały zamiennik cukru spożywczego, jeśli chcemy odżywiać się zdrowo. Niestety nie do końca jest to prawdą. Faktycznie melasa jest mniej kaloryczna (o około 30%, 386 kcal vs. 289 kcal), niż klasyczny cukier spożywczy. Jednakże nadal jest zasobna w cukry proste, przede wszystkim sacharozę, której nadmiar w diecie zwiększa ryzyko chorób układu krążenia czy otyłości.

Zwolennicy spożywania melasy przekonują również, że dostarcza ona wielu witamin i składników mineralnych. I tu ponownie nie do końca jest to prawdą. Sama melasa, w przeliczeniu na 100 g substancji, faktycznie może zawierać stosunkowo wysokie ilości potasu czy żelaza, jednakże nie ma to praktycznego zastosowania w codziennej diecie, ponieważ melasę spożywamy w małych, ograniczonych ilościach. Taka porcja tej substancji nie stanowi istotnego źródła witamin czy składników mineralnych w diecie. Aby była dla nas źródłem np. wapnia, musiałaby być spożywana w bardzo dużych, niezdrowych z uwagi na nadmiar cukru i energii ilościach.

Jedocześnie warto pamiętać, że melasa cukrowa może być substancją, która nieco pomoże nam ograniczyć kaloryczność diety i ilość dostarczanych cukrów prostych. Nie należy jednak uważać, że jest to zdrowy zamiennik cukru spożywczego i że może być spożywana bez ograniczeń.

Zastosowania melasy

Mimo iż melasa jest produktem ubocznym, to znalazła swoje zastosowanie w kilku obszarach. Melasa cukrowa jest przede wszystkim stosowana w przemyśle spożywczym i rolniczym, a także na potrzeby uzyskania konkretnych substancji chemicznych np. wykorzystywanych w chemii czy medycynie. Melasę stosuje się podczas produkcji alkoholu, drożdży piekarniczych czy drożdży paszowych wykorzystywanych w żywieniu zwierząt.

Następnie melasę możemy również wykorzystywać do produkcji gliceryny, która często jest stosowana do produkcji leków i kosmetyków, a także używek nikotynowych czy w przemyśle motoryzacyjnym (składnik płynów hamulcowych i chłodzących). Melasa cukrowa znajduje swoje zastosowanie także w innych gałęziach farmacji, a nawet środków do czyszczenia, ponieważ może posłużyć do produkcji kwasów organicznych takich jak kwas cytrynowy czy szczawiowy. Ten pierwszy – kwas cytrynowy – to nie tylko dodatek do żywności pełniący rolę regulatora kwasowości i przeciwutleniacza, ale także jest wykorzystywany w przemyśle farmaceutycznym czy chemicznym. Z kolei kwas szczawiowy jest stosowany przede wszystkim w przemyśle chemicznym, gdzie jest wykorzystywany do tworzenia środków czyszczących, usuwania zanieczyszczeń etc.

Co ciekawe, melasa buraczana może być źródłem żelaza. Jednakże nie zaleca się jej spożywania w niedokrwistości, ponieważ żelazo w melasie jest niehemowe, czyli takie, które się trudno wchłania. Melasa może być także źródłem związku betainy, która jest pochodną aminokwasów i ma swoje zastosowanie w leczeniu wybranych chorób czy suplementacji sportowców.

Melasa – zamiennik cukru?

Podsumowując, melasa na pierwszy rzut oka może się wydawać zbędnym odpadkiem, powstającym podczas produkcji cukru. Jak się jednak okazuje, w zależności od tego, na co występuje zapotrzebowanie, może być wykorzystywana do produkcji bardzo wielu substancji, które są wykorzystywane w licznych gałęziach przemysłu, od produkcji spożywczej, po elektrotechnikę i przemysł motorniczy.

W Polsce najczęściej występującym rodzajem melasy jest melasa buraczana. Jest ona stosunkowo rzadko spożywana przez ludzi bezpośrednio, choć może być stosowana jako zamiennik cukru spożywczego. Substancja tak pojawia się w naszej diecie także pośrednio jako substrat do wytworzenia innych związków np. kwasu cytrynowego czy gliceryny spożywczej, które mogą stanowić element jadłospisu jako dodatki do żywności.

Kampania „Słodka Równowaga”

Chciałbyś zgłębić wiedzę w temacie racjonalnego wykorzystania cukru w diecie?

Zapraszamy do zapoznania się z innymi artykułami na tej stronie, które powstały w ramach szerzenia inicjatywy edukacyjnej „Słodka Równowaga”. Aby dowiedzieć się więcej, przejdź tutaj.