Plantatorzy buraków cukrowych w Polsce – kluczowy element branży

Burak cukrowy to jedno z najważniejszych roślinnych źródeł cukru w Polsce. Potwierdzają to także statystyki. W 2023 r. zbiory buraków wzrosły o 13% w porównaniu do poprzedniego roku, osiągając 16 mln ton. To efekt nie tylko sprzyjających warunków pogodowych, ale i ciężkiej pracy rolników, którzy potrafią wydobyć ze swoich pól to, co najlepsze. Właśnie dzięki plantatorom Polska nie tylko konsumuje, ale i eksportuje ogromne ilości cukru, umacniając swoją pozycję jako jeden z liderów w Unii Europejskiej. Przyjrzyjmy się bliżej tej roślinie, i temu jak plantatorzy buraków cukrowych kształtują przyszłość branży, jakie wyzwania przed nimi stoją oraz jak powstaje polski cukier.

Od XIX w. do dziś – jakie znaczenie dla polskiej gospodarki mają buraki cukrowe?

Burak, jako roślina uprawna, wywodzi się z terenów Bliskiego Wschodu, południowej Europy i Indii, gdzie wciąż można spotkać jego dziką odmianę. W XVIII wieku Andreas Sigismund Marggraf odkrył, że burak zawiera dużo sacharozy, co zapoczątkowało jego wykorzystanie w produkcji cukru. Natomiast pierwsza cukrownia na świecie powstała na Śląsku w 1801 r. dzięki niemieckiemu chemikowi, fizykowi i biologowi Franzowi Karlowi Achardowi.

Historia cukru na ziemiach polskich związana jest z folwarkami, w których małe cukrownie napędzano siłą zwierząt za pomocą kieratów. W 1838 roku Dezydery Chłapowski wprowadził istotną innowację, instalując w cukrowni w Turwi maszynę parową, co przyspieszyło proces produkcji. Wprowadzenie podatku cukrowego w 1840 r., a później jego wzrost, zmusiły producentów do porzucenia małych zakładów na rzecz przemysłowej produkcji. W XX w., zwłaszcza w okresie międzywojennym, elektryfikacja i rozwój technologii znacząco podniosły wydajność, modernizując cukrownie w Polsce.

Produkcja cukru z buraków szybko rozwinęła się w Europie, m.in. w Rosji i Francji, wspierana przez Napoleona, którego polityka ograniczyła import cukru trzcinowego z kolonii indyjskich. Od tamtej pory burak cukrowy stał się surowcem globalnym, uprawianym od Europy po Chiny i strefy subtropikalne.

Dynamiczny postęp technologiczny sukcesywnie i znacząco podnosił plony na przestrzeni lat – z 10 ton do rekordowych 137,5 ton na hektar w Polsce, przy średniej 63 t/ha. Jednocześnie zawartość cukru w korzeniach wzrosła z początkowych 4% do nawet 20%. Plantatorzy dążą do uzyskania odmian o wysokiej zawartości cukru, odporności na choroby i ponoszenia minimalnych strat w procesie ekstrakcji.

Polscy plantatorzy w statystykach – jak wypadamy na tle innych?

W sezonie 2023/2024 polscy plantatorzy buraka cukrowego dostarczyli rekordowe 17 mln ton tego surowca, co zaowocowało produkcją ponad 2,34 mln ton cukru. W porównaniu do wyników z 2021 roku, gdy zebrano 14,7 mln ton buraków i wyprodukowano około 2 mln ton cukru, oznacza to wzrost odpowiednio o 15,6% w ilości buraków oraz 17% w produkcji cukru. Jest to zasługa korzystnych warunków uprawowych oraz poprawy wydajności, mimo wyzwań związanych z kosztami produkcji i zmniejszoną polaryzacją cukru w korzeniach.

Polska, z produkcją buraków cukrowych na poziomie około 15-17 mln ton rocznie, plasuje się w światowej czołówce, zajmując 6. miejsce w globalnym rankingu według danych dostępnych na AtlasBig. Wyprzedzają ją takie kraje jak Rosja (z produkcją przekraczającą 41 mln ton), USA (33 mln), Niemcy (30 mln), Turcja (22 mln) i Francja (22 mln). W porównaniu z liderami, Polska wyróżnia się dynamicznym wzrostem produkcji, co widać w rekordowym wyniku z sezonu 2023/2024 wynoszącym 17 mln ton. Dzięki coraz wydajniejszym technologiom i wsparciu plantatorów, Polska systematycznie zwiększa swoje znaczenie w światowym i europejskim sektorze cukrowniczym, przyczyniając się do stabilności rynku cukru w regionie.

Z pola do cukiernicy – jak powstaje cukier?

Nasiona buraka cukrowego wysiewa się wiosną, pod koniec kwietnia. Wegetacja trwa aż do późnej jesieni, kiedy to na przełomie października i listopada rozpoczyna się zbiór, czyli wykopki. Po zebraniu buraki są transportowane do cukrowni, gdzie startuje tzw. kampania cukrownicza. Pierwszym krokiem w przetwórstwie jest dokładne mycie i usuwanie zanieczyszczeń, takich jak kamienie. Następnie buraki kroi się na drobne kawałki, a krajanka trafia do dyfuzora – urządzenia, w którym woda o temperaturze 75–85°C wypłukuje cukier z tkanek buraka.

W wyniku tego procesu powstaje sok surowy, zawierający około 15% cukru, oraz wysłodzona krajanka, będąca odpadem. Sok surowy podlega kolejnym etapom oczyszczania, takim jak filtracja i rafinacja, po czym następuje krystalizacja. Proces ten polega na wielokrotnym gotowaniu i odparowywaniu soku, co prowadzi do powstania cukru krystalicznego. Ostatecznie cukier poddaje się wirowaniu, które oddziela go od resztek płynów, dając gotowy produkt spożywczy.

Przyszłość branży słowami plantatorów

Przyszłość upraw buraków cukrowych zależy od adaptacji do zmian klimatycznych i technologicznych. Zmiany pogody, takie jak susze i intensywne deszcze, mogą wpłynąć na plony, jednak innowacje wprowadzane w biotechnologii, takie jak modyfikacje genetyczne, mogą poprawić odporność roślin. Technologie precyzyjnego rolnictwa i zrównoważona produkcja pomogą zminimalizować zużycie zasobów, a wykorzystywanie resztek buraków do produkcji biopaliw może wspomagać przemysł energetyczny. Wsparcie ze strony polityki rolniczej, w tym dopłaty unijne, będzie niezwykle istotne w utrzymaniu konkurencyjności tej uprawy.

Jednak plantatorzy wskazują także na zalety uprawiania buraków – „buraki cukrowe uprawiamy w naszym gospodarstwie od zawsze. Dawniej to był ogrom ciężkiej pracy w trudnych warunkach. Dziś uprawa buraka cukrowego na tle innych upraw jest chyba najbardziej zmechanizowana i ma mnóstwo zalet”. – mówi Jan Kępa, plantator z Ligoty Wielkiej. Z jego słów można wywnioskować, że, uprawa buraków cukrowych oferuje liczne korzyści, które czynią ją atrakcyjną i przyszłościową, szczególnie dla nowych plantatorów. Warto wymienić kilka kluczowych zalet, które wyróżniają tę roślinę spośród innych upraw:

• wysoka mechanizacja – uprawy buraków cukrowych są jednym z najbardziej zmechanizowanych sektorów rolnictwa, co minimalizuje potrzebę inwestycji w kosztowne maszyny, dzięki dostępności firm usługowych,
• niskie ryzyko agrotechniczne – buraki nie wiążą się z ukrytymi, wysokimi ryzykami agrotechnicznymi, co sprawia, że ich uprawa jest przewidywalna,
• przejrzyste rozliczenia – rozliczenia oparte są na zawartości cukru w burakach, z dopłatami lub potrąceniami, co zwiększa przejrzystość i kontrolę nad dochodami,
• brak konieczności dużych inwestycji – nowi plantatorzy nie muszą inwestować w drogi sprzęt ani zatrudniać dodatkowych pracowników – wszystko jest zaplanowane przez cukrownię,
• łatwość przechowywania – buraki są przechowywane na polu, co minimalizuje koszty związane z magazynowaniem,
• odporność na suszę – ze względu na rozległy system korzeniowy, buraki są odporniejsze na okresowe niedobory wody, co czyni ich uprawę stabilniejszą nawet w trudnych warunkach pogodowych,
• wsparcie i innowacje – plantatorzy mogą liczyć na profesjonalne doradztwo, szybkie wdrażanie nowoczesnych technologii oraz dostęp do roślin odpornych na choroby.

Dzięki tym zaletom, uprawa buraków cukrowych ma przed sobą obiecującą przyszłość, zwłaszcza w kontekście rosnących wymagań rynkowych i zmian klimatycznych.

Podsumowując, burak cukrowy jest kluczowym surowcem dla polskiego przemysłu cukrowniczego. Zaspokaja nie tylko krajowe zapotrzebowanie, ale także jest eksportowany. Dzięki zaawansowanej mechanizacji, wysokiej wydajności upraw oraz wsparciu technologii i polityki rolniczej, Polska osiąga rekordowe wyniki, plasując się w światowej czołówce producentów cukru. Plantatorzy, korzystając z technologicznych innowacji, stale rozwijają produkcję, mimo wyzwań klimatycznych i ekonomicznych. Uprawa buraków wyróżnia się przewidywalnością, niskim ryzykiem i licznymi korzyściami, co czyni ją przyszłościowym wyborem w rolnictwie.